Unhokhasor Olowu

Unoakhaiasor Olowu ji Unoakhaiasor (c.1855 - Avivọsun 14, 1967) e yin ahọlu podọ ajọwatọ huhlọnnọ Imiekuri, Okpella Naijilia tọn. E sọ yin yinyọnẹn di ahọlu tintan Imiekuri tọn podọ e yin yinyọnẹn di huhlọnnọ gbọn ajọwiwa etọn hẹ Ghana podo oto ayimatẹn Naijilia tọn lẹ bo lẹzun adọkunnọ gbọn sekanfun podo afanumẹ sisa po dali. To avivọsun 14, 1967 e basi matintọ to owhe etọn gbe to Illewi

Unhokhasor Olowu

Dowhenu

Olowu yin jiji to Imiekuri, Okpella, Naijilia to gblagbla 1855 to oto pẹvi de mẹ to Illewi. E yin jiji do whẹndo kanlinyìntọ tọn. E whẹn do otoho agrarian tọn mẹ bo sọ nọ goalọna mẹjitọ etọn lẹ to glezọn wiwa mẹ podọ e yin omẹ he di gaa to whenue e to whinwhẹn kakajẹ whẹnuena e di gaa bi to whenuena e whẹn po.

Gbẹzan mẹdetiti tọn

Olowu yin amazọnwatọ sinsiyẹn de bo ka tindo ovi awe (2) podo asi etọn po bo basi matintọ to 1916. Edwin Ikhumitse Olowu, ovi etọn, wẹ yin omẹ tintan to whẹndo podo oto lọ mẹ he yi wehọmẹ. Olowu nọ do ogbe susu lẹ ganji taidi: Okpella, Yoruba, Igbo, Hausa, podo devo lẹ po. To bẹjẹeji gblagbla owhe 1930 tọn onọ Olowu tọn basi matintọ na mẹhowhe wutu.

Mahẹ etọn to ajọ́ afanumẹ sisa tọn mẹ

Olowu yin ajọwatọ afanumẹ sisa tọn huhlọnnọ de to Naijilia. To bẹjẹeji gbẹzan etọn tọn, e zingbejizọnlin sọn Naijilia yi Ghana na ajọwiwa bo ka nọ hẹn Bamboo kun nado do do agbegbe Okpella tọn. E sọ zingbejizọnlin yi oto pẹvi podo tohomẹ to ṣẹnṣẹn agbegbe wheyihọ tọn podo Gbagli po na ajọwiwa etọn. Omẹ susu to whẹndo etọn mẹ nọ pọn ẹn di omẹ nukundeji tọn de to ajọ́ sekanfun tọn podo devo lẹ po mẹ taidi cocoa, amì vẹẹ, podo tobacco po. To ajọwiwa etọn whenu e diọ otọ́ etọn sin yinkọ na ajọwiwa etọn podo ayọnu lẹ po wutu. To bẹjẹeji owhe-kanweko whenu Olowu jo ajọ́ afanumẹ sisa tọn do bo gọ do azọ́n etọn mẹ di ahọlu Imiekuri tọn.

Gbẹzan etọn di ahọlu Ilewi tọn

To awhán Nupe tọn godo to Okpella, Olowu lẹzun ahọlu tintan Imiekuri tọn bo sọ yin yinyọnẹn na nukun hunhun oto Illewi tọn podo omẹ etọn lẹ po podọ e dugan kakajẹ whenuena e basi matintọ.

Gbẹzan nukọnmẹ tọn podo oku po

To nukọnmẹ e jẹ glezọn bayi ji. To gblagla 1960 tọn ṣẹnṣẹn Olowu ko jẹ yọnho po ji podọ ote etọn ko je didepo na mehọwhe wutu bo to yinyin nukunpedego gbọn whẹndo podo họntọn etọn lẹ po dali. To azandegbe to 1967 Ahọlu ma sọ to nudu ganji ba bo nọ to adọzan ẹtọn mẹ whelẹponu podọ e basi matintọ to avivọsun 14, 1967 podo linlẹn owhe he yi 112 po bo yin didi do owhé etọn glọ to Illewi. To egbe e nọ yin finflin di omẹgángán Imiekuri tọn na nukun hunhun podo dowhenu etọn po.