Nupenu lɛ/guw-bj

Cet article est écrit en Gun (Bénin)

Nupenu lɛ (xe nɔ nyí yiylɔ gbɔn hausa-nu lɛ dali ɖɔ Nupawa kpóɖɔ gbɔn Ayɔnu lɛ dali ɖɔ Tapa) nyí akɔ̀ ɖé xe tin to cɛnsɛn otò náijilia tɔn, kpóɖɔ yé nyí akɔ̀ ɖé xe sù húgǎn to Ayimatɛn Niger Tɔn, yé ma sù sɔmɔ to Ayimatɛn Kwara Tɔn. Nupenu lɛ sɔ tin to Ayimatɛn Kogi Tɔn lɔsu ga, kpóɖɔ to lɛdó Ayimatɛn Tatɔ́-tɛnnɔ̀ Otò náijilia tɔn (Federal Capital Territory).

Otàn yětɔn

Dódónu Nupe-nu lɛ tɔn dlɛnkàn yí jɛ dǎwe ɖé xe nɔ nyí Tsoede xe hɔ̀n sɔ́n Otò Idah tɔn mɛ bo wá dó Otò flin flin xe nyí kinkɔndókpɔ́ ɖevo lɛ ai to Ayimatɛn Niger tɔn to oxwe kanweko fɔtɔ̀ntɔ (15th century). Lexe Nupenu lɛ sɛkpɔ Ayɔnu Igbomina tɔn lɛ xe tin to xuwaji kpó Anyɔu Oyo tɔn lɛ xe tin to xuwaji xwezɛtɛn tɔn lɛ kpó dó sɔ̀ zɔn bɔ to gbla gbla oxwe kanweko vuɖé tɔn hwenu, akɔ̀ éxelɛ tindó nuyiwadómɛji susu dó yěɖélɛ ji ná ajɔwiwa kpó wiwɔ́ xe nɔ wá aimɛ to cɛnsɛn yětɔn lɛ kpó wutu.

Sɔxa kpó dódǐnnanu mɛxixya tɔn yětɔn kpó

Ðiblayi livi atɔ̀n, fɔtɔ́n dónu fowè kanweko (3.5 million) wɛ nyí Nupenu lɛ, suhúgǎn yětɔn wɛ tin to Ayimatɛn Niger Tɔn. Ogbè Nupe tɔn sɔ nɔ nyí didó to Kwara, Kogi kpó Ayimatɛn Tatɔ́-tɛnnɔ̀ otò náijilia tɔn kpó. Susu yětɔn wɛ nyí Malenu lɛ kpóɖɔ ɖélɛ to yě mɛ nyí klistiani lɛ, mɛɖevo lɛ nɔ sɛ̀n yɛxwe akɔ̀ yětɔn tɔn lɛ. Omɛ Nupe tɔn lɛ nɔ tindó nukɔntɔ wunmɛ voovo lɛ. Etsu Nupe (Bida) ma nyí Nupenu jɔnun, baba ɖaxo otɔ́ étɔn tɔn nyí Fulani ɖé to hwenuena hwɛndó onɔ étɔn tɔn nyí Nupenu jɔnun. Baba ɖaxo otɔ́ étɔn tɔn ɖugan dó Bida ji to 1806. Yé ma tindó lɛdó Tatɔ́ tɛnnɔ̀ ɖé to alɔnu dǐn amɔ Rabah wɛ yé wá sɔ́n tawun, cigbǎ bo sɛtɛn wá Bida to oxwe kanweko fɔtɔ̀n-nukún-ɛnɛtɔ.

Acà yětɔn lɛ, anazɔ́n kpó akɔ̀ yɛtɔn kpó

Nupenu lɛ tindó acà voovo lɛ. Nuyiwa yětɔn susu lɛ wɛ ko ɖiɔ sɔ́n hwenue Usman dan Fodio tɛnkpɔn nádó hɛn nuyise malenu lɛ tɔn gbayikpé to oxwe kanweko fɔtɔnnukún-ɛnɛtɔ (19th century), amɔ yě gbɛ xen ɖélɛ to nuyiwa akɔ̀ yɛtɔn tɔn lɛ go. Susu Nupenu lɛ tɔn wɛ nɔ dó akɔ̀hwɛ to nukúnmɛ (tayiɖi acà Igalanu lɛ tɔn), ɖélɛ to yé mɛ nɔ wà éxe nádó dó nyíɖiɖi yětɔn xya, nádó dó hwɛndó xe mɛ yě wá sɔ́n xya, nádó basí xixɔ ná yěɖé, kpóɖɔ nádó dóacɔna yěɖé. Cigbǎ to alɔnu dǐn, acà éxelɛ ko to bubusɛ vuɖé vuɖé to awà ɖélɛ ji.

Anazɔ́n yětɔn lɛ ma nɔ nyí nukúnnumɔjɛemɛ sɔmɔ. Yé nyí nyínywɛ ná azɔnwanu atin tɔn xe yé nɔ basí kpó alɔkpa xe mɛ yé nɔ kpà ɛ dó kpó ji wutu.

Zɛɛmɛ gigɔ́ gandó Nupenu lɛ go nyí kinkan dó owé lɔ Black Byzantium mɛ, xe nyí kinkan gbɔn wenywɛtɔ Siegfried Nadel dali. Owé éxe gbɛ́ nɔ nyí kpinkpɔnhlan ɖi nǔjɔnǔ ɖé.

Ðélɛ to anazɔ́n Nukpénu lɛ tɔn mɛ

Xɛ̀blɛ Burtu tɔn , é nɔ nyí yiyizan to gbenyinya oxɛ̀ tɔn hwènu. Gbényatɔ lɔ nɔ sìn xɛ̀blɛ lɔ dó ota bo nɔ zinzɔnlin ɖi oxɛ̀ lɔ; Museum of Ethnology, Vienna.
Ohɔ̀n ɖé xe nyí kpikpa; c. 1920 – 1940; wood with iron staples; Hood Museum of Art.
Oján kpikpa ɖé; Los Angeles County Museum of Art.

Ohàn kpó azɔ̌n aihundida tɔn kpó

Akɔ̀hàn Nupenu lɛ tɔn nɔ nyí jiji gbɔn hànjitɔ xe nɔ nyí yiylɔɖɔ Ningba lɛ dali, kpóɖɔ hùnxotɔ lɛ nɔ nyí yiylɔɖɔ Enyanicizhi. Hànjitɔ Nupenu nukúnɖéji xe nyí nyínywɛ tawun lɛ wɛ gbɛtɔ́ tayiɖi Hajiya Fatima Lolo, Alhaji Nda'asabe, Hajiya Nnadzwa, Hauwa Kulu, Baba-Mini, Ahmed Shata kpó Ndako Kutigi kpó.

Dówatɔ aihundida sinima ogbè Nupe tɔn lɛ jɛ awuwlena aihun ogbè Nupe tɔn lɛ ji sɔ́n núɖi oxwe koatɔ́n lɛ ɖie wayi. Omɛ tangan xe nyí Nupenu xe dè ayixa lɔ tɔ́n nádó nɔ wleawuna aihun, nádó nɔ ɖà aihun kpóɖɔ nádó nɔ ɖéanana aihun kpó wadóxya lɛ kpó gɔna fanfúnɖiɖɔ kpó to televiziɔn ji wɛ Sadisu Muhammad DGN(e ko nyí matintɔ), Axɔvi Ahmed Chado, Axɔvi Hussaini Kodo(e ko nyí matintɔ), M.B. Yahaya Babs kpó Jibril Bala Jibril kpó. Yěwlɛ wɛ hɛn ɛn nyɔ́basí bɔ wadóxya ogbè Nupe tɔn lɛ dó sɔgan tɔ́n to tele ji kpóɖɔ yěwlɛ wɛ nyí dówatɔ azɔ̌nxwe aihundida tɔn ogbè Nupe tɔn égbezangbe tɔn xe nyí nyínywɛ ɖi Nupewood. Sɔ́n hwenɛnu, Nupewood ko kpénugo nádó wleawuna aihun voovo xe húgǎn fɔtɔ́n ná omɛ Nupe tɔn livi livi lɛ.

Nupenu nukúnɖéji lɛ

Shaikh Ahmad Lemu (OON, OFR), Wenywɛtɔ sinsɛn Melenu lɛ tɔn (1929–2020)
Hon. Justice Idris Legbo Kutigi (OFR, GCON), hwɛyiɖɔtɔ, kpóɖɔ hwɛdatɔ ɖé (1939–2018)
Mohammed Umar Bago, tònuɖɔtɔ́ ɖé (nyi jiji to 1974)
Muhammad Bima Enagi, tònuɖɔtɔ́ ɖé (nyi jiji to 1959)
Muhammad Umaru Ndagi, Wenywɛtɔ ɖaxo (nyi jiji to 1964)
Shehu Ahmadu Musa, tònuɖɔtɔ́ ɖé (1935–2008)
Shaaba Lafiaji, tònuɖɔtɔ́ ɖé
Suleiman Takuma, linlinnamɛtɔ kpóɖɔ nukɔntɔ tònuɖɔtɔ́ ɖé (1934–2001)
Sam Nda-Isaiah, wekantɔ gandó tonǔɖiɖɔ go tɔ ɖé (1962–2020)
Isa Mohammed Bagudu, tònuɖɔtɔ́ ɖé (nyi jiji to 1948)
Zainab Kure, tònuɖɔtɔ́ ɖé
Abdulkadir Kure, tònuɖɔtɔ́ ɖé (1956–2017)
Aliyu Makama (1905–1980)
H.R.H. Alhaji Yahaya Abubakar (GCFR), Etsu-Nupe; Axɔlu otò tɔn (nyi jiji to 1952)
Hajiya Fatima Lolo, hanjitɔ ɖé (1891–1997)