Benẹ

Gun (Gungbe)

Gun (Bénin)

This article is written in Gun (Gungbe)

Benẹ
Tatọ́-tònọ	Porto-Novo (Họgbonu)
Lẹdo	114,763 km²
Gbẹtọ Sọha Lẹ	11,733,059 ab. (2019)

Benẹ kavi Benin (he nọ yin yiylọ to glẹnsigbe mẹ dọ: Republic of Benin) yin tògbo de to Whèyihọ-waji Aflika tọn. Gandutẹn Benin tọn wẹ Porto Novo, ṣigba Kutọnu he yin otò he hùnnukún hugan to Benin mẹ wẹ yé to zinzan do to gandu do Benẹ ji todin. Mẹsusu wẹ nọnọ huwaji Bight of Benin tọn. Na France wẹ na mẹdekannujẹ otò Benẹ tọn wutu wẹ Flanse-gbè gbẹ do yin ogbe he ye nọ yizan hugan to Benẹ podọ ga, na yé sọ tindo kanṣiṣa pẹkipẹki hẹ France wutu. Etomọṣo, ogbè lẹ taidi Gungbè, Fọngbè, po Ayọnugbè po wẹ yin ogbè he nọ yin dido hugan to oto Benẹ tọn mẹ. Sinsẹn Kátólìkì tọn wẹ gbẹtọ lẹ nọ basi hugan to otò Benẹ tọn mẹ. Enẹgodo Malenu lẹ, Vodun sẹntọ lẹ po Protestant lẹ po sọ yin sinsẹn devo lẹ he mẹdevo lẹ sọ nọ basi to otò Benẹ tọn mẹ. Benẹ yin dopo to otò he to kọndopọ mẹ hẹ otò Devo lẹ he tin to aihọn mẹ lẹ mẹ, bosọ yin dopo to otò he tin to kọndopọ mẹ hẹ otò Mẹyugbeji tọn lẹ mẹ. Mọdopolọ otò ogbẹ kọndopọ tọn Malenu lẹ tọn mẹ, Podọ ga ogbẹ voovo devo lẹ taidi South Atlantic Peace po Cooperation zone, La Francophonie, The Community of Sahel-Saharan States, The African Petroleum Producers Association po The Niger Basin Authority po. Sọn owhe kanweko fọtọn-nukun-awetọ jẹ owhe kanweko fọtọn-nukun-ẹnẹtọ mẹ, Ahọluduta Dahomey tọn glọ wẹ Benẹ tin te to whelọnu, bọ yovo lẹ nọ ylọ ye dọ Slave Coast to whelọnu na kanlinmọ susu he ye nọ mọ họ to Port-novo, Kutọnu, po fidevo he ye nọ họ kanlinmọ te to whelọnu lẹ po wutu, bo nọ bẹ kanlinmọ he ye họ lẹ sọyi Amẹlika. To whenuena kanlinmọ hihọ wa lẹzun osẹnnu dé, France funawhan sọta Danhomey bo yí otò lọ sọn e si bo vọ yinkọ dó na ẹn dọ French Dahomey. To owhe 1960 tọn mẹ, Danhomey mọ mẹdekannujẹ yi sọn France si. Enẹgodo, sọn owhe 1972 jẹ owhe 1990 tọn mẹ, otò Benẹ tọn wa nọ yin yiylọ dọ People's Republic of Benin. Sọn 1991 kakajẹ din e nọ yin yiylọ dọ Republic of Benin.

Tohàn Benẹ tọn: "Bẹjẹeji azán yọyọ de tọn" ("L'Aube Nouvelle")

Ninọmẹ aigba Benẹ tọn

Benẹ yin otò pẹvi dé he tin to Wheyihọ-waji Aflika tọn. Jijlẹ etọn sọ wẹ 325km (202 mi) to gbigblo mẹ. Benẹ ma dogbo hẹ Togo to Wheyihọ-waji bosọ ma dogbo hẹ Burkina Faso po Niger po to Age-waji podọ e sọ ma dogbo hẹ Naijilia to Whezẹtẹn-waji, bọso ma dogbo hẹ Bight of Benin to Huwaji etọn. Fihe aigba Benẹ tọn yi àga te hugan wẹ Mont Sokbaro, osó dé he yiaga sọ 658m (2,159 ft). Reserve du W du Niger po Pendjari National Park po nọ zọnbọ jónọ lẹ nọ jlo nado wa pọn kanlin lẹ taidi Ajanaku lẹ, Kinnikinni lẹ, Agbanlin lẹ, Ozin lẹ, po Ohàn gbemẹ tọn dèvo lẹ po. To whenuho mẹ, Benẹ ko yin owhé dé na Avun gbemẹ tọn he nọ yin yiylọ dọ Lycaon pictus na Benẹ wẹ e nọ yin mimọ te hugan. To Benẹ, Ninọmẹ aimẹ tọn yetọn nọ yin dehe hunmiọn to whedelẹnu bọsọ nọ fa to whedevonu. Benẹ tindo Ojlẹ jikun tọn awe po ojlẹ akú tọn awe po tọn to owhe dopo ṣenṣen, ojlẹ jikun tọn dopo he sọ yin tangan lọ nọ bẹ sọn osun atọ̀ntọ kakajẹ osun ṣinawetọ sin vivọnu. Enẹgodo, jikun pẹde sọ nọ ja sọn osun ṣinẹnẹto sin vivọnu kakajẹ osun widopotọ tọn mẹ. Ojlẹ he akú nujọnu tọn nọ do wẹ bẹsọn awewesun kakajẹ osun ẹnẹtọ. To Kutọnu, otò lọ nọ hunmiọn sọ 31°C (87.8°F); miọnhunhun etọn ma sọ nọ wado zẹ 24°C (75.2°F).

Kando he tin to Benẹ lẹ

Benẹ yin mima dó kando wiawe (12) ji. Enẹgodo Kando wiawe lọ lẹ sọ yin vivọma dó lẹdo kande-gban-atọ̀n-nukun-awe.

1. Alibori
2. Atakora
3. Atlantique
4. Borgou
5. Collines
6. Donga
7. Kouffo
8. Littoral
9. Mono
10. Ouémé
11. Plateau
12. Zou

Aṣa

Aihundida

Benẹnu lẹ ko yinwanna ogbe aku dido whẹpo bọ flansegbé dó wa lẹzun ogbe he yin alọkẹyi hugan to otò lọ mẹ. Felix Couchoro wlan wehihia tintan he tọn to Benẹ mẹ do flansegbé mẹ bọ owe lọ nọ yin L`Esclave to 1929. Hanjitọ Angelique Kidjo po aihundatọ Djimon Hounsou po yin jiji to Kutọnu he yin aimatẹn dé to Benẹ mẹ. Ohankantọ Wally Badarou po hanjitọ Gnonnas Pedro po sọ yin Benẹvi ga.

Sinsẹn

To mẹhihia he wa aimẹ to owhe 2010 tọn whenu, mi mọ dọ gbẹtọ 27.2% to mẹhe to Benẹ mẹ lẹ wẹ yin Klistiani lẹ bọ 24.4% lẹ yin Malenu lẹ bọ 17.3% nọ sẹn Vodun mọjanwẹ 6% nọ sẹn numẹsẹn devo lẹ bọ 1.9% lẹ sọ nọ basi sinsẹn devo lẹ, mọjanwẹ gbẹtọ 6.5% lẹ ma dó sinsẹn he ye nọ yi.

Wepinplọn

To aihọn lọ blebu mẹ, Benẹ wẹ dó wesetọ he whe hugan. To owhe 2002 tọn mẹ, dodinnanu dohia dọ gbẹtọ 34.7% mẹhe tin to otò Benẹ tọn mẹ lẹ kẹdẹ wẹ hiawe. To whedenu wayi wema hihia to otò Benẹ tọn mẹ ma yin oplọn vọnu taidi din tọn.

Nududu

Benẹ yin yinyọnẹn ganji po aṣa nidida vonọtaun wunmẹ-wunmẹ lẹ po. Benẹ dó nududu dojo lẹ po olan tẹnmẹ-tẹnmẹ lẹ po nuwhẹnkun susu lẹ po. To Huwaji Benẹ tọn, Gbado wẹ yin nududu he nọ yawu yin mimọ hugan, ewọ lọ wẹ gbẹtọ lẹ nọ zan dó wleawuna nududu wunmẹ-wunmẹ devo lẹ. Yé nọ zan ẹ̀n dó nọ da Owọ, Kanna, po nududu devo lẹ he nọ yin dudu po nusọnu po. Whevi lẹ po Koklolan lẹ po wẹ yin olan he ye nọ du to Huwaji Benẹ tọn. Mọdopolọ, Ogbọlan, Ohanlan, Oyinlan po Ajaka gbemẹ tọn lẹ po lọsu nọ yin dudu ga. Tevi wẹ yin nududu he nọ yin mimọ hugan to Age-waji Benẹ tọn. Yé nọ zan ẹn do basi nududu devo lẹ taidi Agu po nududu mọmọ lẹ po. Ohanlan po Oyinlan lẹ po nọ yin sisọ po Azinmi po whẹpo e dó nọ yin dudu. Atin sinsẹn lẹ taidi Manga, Opẹn, Avoka, Akokoe lẹ po Anana po wẹ yin Atin sinsẹn he mẹlẹ nọ yawu mọ lẹ. Mọjanwẹ nududu lẹ taidi Couscous, Lesi, Ayivi, Po Gbado po lẹ lọsu yin nududu he gbayipe to Benẹ mẹ. Olan nọ vẹakuẹ, enẹwẹzọn bọ olan pẹde, nududu susu wẹ gbẹtọ lẹ nọ yawu du to finẹ. Whevi hihi lẹ po whevi húhú lẹ po sọ yin nuhe ye nọ yawu du ganji to otò Benẹ tọn mẹ. Nàkédò lẹ, Akándò lẹ po Adò he ye yi okọ dó basi lẹ po wẹ mẹlẹ nọ yizan dó danu to otò Benẹ tọn mẹ.