Samuel Ajayi Crowther
Samuel Ajayi Crowther (1809 jẹ azán gbàn-nukundopotọ Awèwèsun owhe 1891) yin ogbè susu setọ, yẹwhenọ podọ yẹwhegan ṣọṣi Anglican tọn tintan to wheyihọ otògbo Naijilia tọn me. E yin jiji to Oshogun (he yin yinyọnẹn to egbehe di Ado-awaye, Ayimatẹn Oyo tọn to otògbo Naijilia tọn mẹ). Samuẹli po whẹndo etọn po yin wiwle yi kanlinmọgbenu to whenuena e tindo owhe wiawe. Ehe jọ to whenue Ayọnu lẹ to awhan akọta tọn fún, yedọ awhan akọta owu tọn lẹ sọn owhe (1821 jẹ 1829), bọ gbọnmọ dali gbètato Oshogun tọn yin viva. Enẹgodo Ajayi Crowther yin vivọsa na ajọwatọ kanlinmọ tọn lẹ sọn otò Potuga tọn mẹ fie e yin zize yi aihọn yọyọ New World gbọn ohu Atlantiki tọn ji. Crowther jẹ mẹdekannu gbọn alọ̀ awhanfuntọ tọji Aflika tọn Royal Navy's West Africa Squadron lẹ dali. To whelọnu, awhanfungbẹ ehe to hihodo osẹ́n he otò Brítánì tọn zedai nado doalọtena kanlinmọjọwiwa gbọn ohu Atlantiki tọn ji. Mẹhe tọ́n sọn kanlinmọgbenu lọ lẹ po yin bíbẹ yi otò Sierra Leone tọn mẹ. To Sierra Leone, Ajayi yin yinkọ diọna do yinkọ Glẹnsi tọn de he yin Samuel Crowther bo sọ bẹ nupinplọn to Glẹnsigbe mẹ. E kẹalọyi sinsẹn Klistiani tọn bo sọ kọnawudopọ po akọtagbẹ he nọ yin Krio po to Sierra Leone. E plọn ogbè susu, enẹwẹ zọn bọ yé dó dee di yẹwhenọ to Glẹnsi tomẹ. To whenu pẹde godo, e yí gbedewema daho hugan to wẹhọmẹ alavọ Oxford tọn. Ajayi wleawu nado lilẹ odẹwema he nọ yín Anglican Book of Common Prayer do ayọgbe mẹ, mọdopolọ e sọ to azọnwa dó Biblu kinkan do Ayọgbe mẹ podọ azọ́n devo lẹ po to ojlẹ dopolọ mẹ.
Otàn Gbẹzan etọn tọn
jladoOvivi Ahọlu Abiodun tọn wẹ Ajayi yin podọ yinkọ onọ etọn tọn wẹ Afala. To owhe wiawe godo he kanlinmọjọwatọ Fulani tọn lẹ wle Ajayi, whẹndo etọn po mẹhe tin to gbètato Oshogun tọn lẹpo to owhe 1821 bo sọ sà yé na kanlinmọjọwatọ Pọtuga tọn lẹ. Onọ etọn Afala, he yin nina yinkọ batẹm tọn lọ Hannah, nọvi etọn pẹvi po hagbẹ whẹndo etọn tọn lẹ po tin to kanlinmọ lọ lẹ mẹ. Otọ́ etọn Ayemi na ko yin huhu to whenuena yé gba otò yetọn kavi to whenu pẹde godo. Otò Brítánì tọn jẹagọdó ajọ̀ kanlinmọ tọn gbọn ohu ji, enẹwutu wẹ e do zan awhanfuntọ tọji tọn lẹ nado nọ disà gbọn ohu he gbọn Aflika lẹ ji nado doalọte na ajọ̀ mọnkọton depope, ehe wá aimẹ to owhe 1807. To whelọnu otò Spain po pọtuga po gbẹ kẹalọyi ajọ̀ kanlinmọ tọn to otò he ye paṣẹ na lẹ mẹ to Amẹlika. Whẹpo tọjihun he nọ bẹ kanlinmọ lẹ do tọ́n sọn huto Amẹlika tọn, awhanfuntọ tọji tọn Brítánì tọn lẹ he nọ yin yiylọdọ British Royal Navy biọ tọjihun lọ mẹ to aṣẹ nukọntọ Captain Henry Leone tọn glọ. Yé tún kanlinmọ lọ lẹ dote bo bẹ́ Ajayi po whẹndo etọn po sọyi Freetown to otò Sierra Leone tọn mẹ. To Sierra Leone, Crowther yin nukunpedego gbọn Anglican Church Missionary Society (CMS) dali, bo sọ yin pinplọn to Glẹnsigbe mẹ. Na apọ̀n etọn bí dó owè go wutu, yé zee do wehọmẹ, bọ to whenu pẹde godo, Ajayi sọgan hia Biblu po awubibọ po. E lẹzun klistiani bọ to azan widopotọ Awèwèsun owhe 1825 tọn, e yí batẹm gbọn John Raban dali. E dó yinkọ lọ Samuel Crowther na ede na mẹhe tindo yinkọ lọ paapá yin yẹwhegan to Christ Church Newgate London, bo sọ yin dopo to dowatọ Church Missionary Society (CMS) tọn lẹ mẹ.
Crowther wlealọ hẹ Asana, yedọ Hassana, na malenu wẹ e yin dai wutu. yé sọ na ẹn yinkọ batẹm tọn lọ Susan. Susan lọsu tin to kanlinmọ he yin tuntun dote lẹ mẹ. Ovì yetọn lẹ wẹ Dandeson Coates Crowther po Abigail po. Abigail dà Thomas Babington Macaulay. Ovì yetọn he yin ovivi Ajayi Crowther tọn wẹ Herbart Macaulay he yin dopo to nukunmọ̀nu lẹ mẹ to otògbo Naijilia tọn mẹ.
Sinsẹnzọ́n etọn
jladoCrowther yin dide nado hodo yẹwhenọ James Schon yi Niger to oto Naijilia tọn mẹ to owhe 1841. Whenuena yé jẹ Niger, e biọ dọ Ajayi dó na plọn Hausagbe na gbejizọnlin yetọn wutu. Yanwle yetọn wẹ nado gọalọna ajọwiwa, ogle lilẹ̀ po awubibọ po, sinsẹn Klistiani tọn bibasi podọ nado doalọte na ajọ̀ kanlinmọ tọn. To gbejizọnlin lọ godo, Crowther yin yiylọ lẹkọ dó Glẹnsitomẹ, yé plọn ẹn bọ é sọ lẹzun yẹwhegan Bishop London tọn. Crowther lẹkọ dó Aflika to owhe 1843 po Henry Townsend po. Ye hùn yẹwhehọ dó otò Abeokuta to ayimatẹn Ogun tọn to otògbo Naijilia tọn mẹ. Crowther bẹ azọn Biblu kinkan dó Ayọgbe mẹ, Mọdopolọ é sọ jẹ ohogbe lẹ ṣian ji nado Basi wezẹhomẹ to Ayọgbe mẹ.
Okú po Siọdidi etọn po
jladoCrowther ku gbọn azọ̀n afọkuawaku tọn dali to ayimatẹn awọnlin tọn to azán gbannukundopotọ Awèwèsun owhe 1891 tọn. E tindo owhe 82 to whenue e kú. E sọ yin didi dó ṣiọditẹn awọnlin tọn. To owhe 1971, ayimatẹngan awọnlin jlo nado zan fidelẹ to ṣiọditẹn lọ nado gbá azọ̀nhọ yọyọ lẹ dó finẹ.